Δαιμόνιον Πτολίεθρον Αθάναι
Εκείνη την εποχή αρχές του καλοκαιριού, μετά το μάθημα στη Νομική, ο συμφοιτητής μου Σάκης κι εγώ αποφασίσαμε ν’ αποδράσουμε από τους πολύβουους δρόμους και την καυτή άσφαλτο και πήραμε ν’ ανηφορίζουμε τον Λυκαβηττό. Στα μισά του λόφου βγήκαμε σε μια ανοιχτωσιά όπου οικογένειες, ζευγάρια και μοναχικοί, πίσω από τα ξύλινα κάγκελα, έπαιρναν μια θέα της Αθήνας. Ξαπλώσαμε στην δροσερή χλόη της πλαγιάς. Ο Σάκης έβγαλε ένα προϊστορικό κασετόφωνο κι ακούσαμε τους PARADIS VOGEL,κοιτώντας τον καθάριο ουρανό που φάνταζε τόσο κοντινός, σχεδόν τον άγγιζες. Ένα μικρό φορτηγάκι που είχε στην καρότσα του το σήμα των οικολόγων, το δένδρο-γροθιά, κι ένα ζευγάρι –ωραίοι τύποι- βγήκαν και κάθισαν μαζί μας.
Κοίταξα κάτω την Αθήνα. Αλλά… ποια Αθήνα; Ένα βαθυπράσινο νέφος είχε καθίσει πάνω στην πόλη δηλητηριάζοντάς την σιγά-σιγά. Η πόλη φαινόταν παραδομένη σ΄αυτόν τον χιτώνα του Νέσσου πεθαίνοντας σαν τον Ηρακλή. Αυτή , η θαυμαστή, θεϊκή Πόλις, το άλλοτε κλεινόν Άστυ, το ηωστιφές, που τώρα αγωνιούσε κάτω από τον πράσινο μανδύα ( θυμάμαι αυτό το νέφος από το Βαρβάκειο, όταν ανεβαίναμε στον Λυκαβηττό για τις γυμναστικές επιδείξεις* ήταν ακόμα δικτατορία και κανείς δεν αναφερόταν στον επερχόμενο κίνδυνο). Ήταν μια ζεστή καλοκαιριάτικη μέρα και οι συνθήκες βοηθούσαν την «θερμοκρασιακή αναστροφή» που μας έφερνε το νέφος. Ο Υπουργός Χ.Ο.Π. είχε κάνει την αμίμητη δήλωση: Είναι πολιτικό νέφος!! Και φαντάσου ότι ένα μέρος του κλέους αυτού του άστεως οφειλόταν στον άριστο δείκτη διαθλάσεως, που είχε η ατμόσφαιρά του. οι κλιματολογικές συνθήκες, το φτωχό χώμα της Αττικής (λεπτόγειος), που ωθούσε στο εμπόριο, στα θαλάσσια ταξίδια και το ήθος και το πνεύμα των κατοίκων της, ο τύπος του γεώμορου, του αυτόνομου καλλιεργητή, η ελευθερία ( το εύδαιμον το ελεύθερον), η δημοκρατία:
«Η εν δημοκρατίη πενίη, της παρά τοις δυνάστεσιν
καλεομένη ευδαιμονίης,τοσούτον έστιν αιρετωτέρη
οκόσον ελευθερίη δουλίης».
Δημόκριτος
Πράγματι ο Γκούστοβ Γκλότς αναφέρει ότι: « αυτός ο λαός από την απαρχή του έχει τη φτώχεια ομογάλακτη αδελφή» (ας το θυμηθούμε σ’ αυτές τις ώρες της κρίσης). Ο Αριστοτέλης περιγράφει με θαυμασμό τους θεσμούς και τις ευφυείς τεχνικές ρυθμίσεις που εξασφάλισαν την άμεση δημοκρατία. Σήμερα μόνον, μετά τόσους αιώνες ,μπορούμε να έχουμε άμεση δημοκρατία σε μεγάλη κλίμακα χάρις στην τηλεόραση και τα δίκτυα των COMPUTERS. O Πάπας της Κοινωνικής Οικολογίας, ο μεγάλος Μάρρεη Μπούκτσιν, αφιερώνει διθυραμβικές σελίδες στην πόλη των Αθηνών και ο Καστοριάδης στην περίφημη διάλεξή του μιλά για τη σημασία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας για μας σήμερα.
Στην Αρχαία Ελλάδα όταν μιλούσαν για «το άστυ» εννοούσαν την Αθήνα. Πράγματι η Αθήνα είναι ένα άφθαστο πρότυπο για να εξετάσουμε την εμφάνιση και την πορεία γενικά των πόλεων μέσα στο χρόνο. Ας ανατρέξουμε στην Λεξικογραφία: η λέξη « Πόλις» επιφυλασσόταν για την ακρόπολη ενώ το υπόλοιπο καλούνταν «Άστυ». Αυτό προφανώς οφείλεται στην εμφάνιση των πρώτων πόλεων στο ελληνικό χώρο, εκεί περίπου στην ύστερη Βαρβαρότητα(βλ. παρακάτω) της Μυκηναϊκής εποχής, που δεν ήσαν άλλο από ένα οχυρό περίβολο στην κορυφή ενός δεσπόζοντος λόφου. Μέσα στον περίβολο ήταν τα ανάκτορα των δυναστών με το προσωπικό τους καθώς και οι βιοτεχνίες, ενώ οι καλλιεργητές είχαν τους αγρούς των έξω και γύρω από το φρούριο, στο οποίο κατέφευγαν σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης όπως μια ξενική επιδρομή. Αργότερα «Πόλις» ονομαζόταν το σύνολο των πολιτών, το πολιτικό σώμα ( BODY POLITIC ), με τους θεσμούς που το καθορίζουν ενώ «Άστυ» λεγόταν το σύνολο των κατοικιών τους και τ’ άλλα οικήματα.
Η εμφάνιση και ανάπτυξη των πόλεων ήταν καίρια καθοριστική για το ανθρώπινο είδος. Οφείλουμε σ’ αυτές πολύ περισσότερα απ’ όσα φαίνονται στην αρχή. Ο άνθρωπος είναι «ζώον πολιτικόν» και από τις απαρχές του επιδιώκει συλλογική συμβίωση. « Άνθρωπος εκτός κοινωνίας ή θηρίον ή θεός». Έτσι η ανάπτυξη του οικισμού είναι καθοριστική για τον άνθρωπο. Η ίδρυση της πόλεως γίνεται όταν ο πρωθιερεύς ορίζει τον ιερό κύκλο όπου θα κτιστεί το άστυ. Τα πάντα μέσα σε αυτόν τον κύκλο είναι καθαγιασμένα ενώ το κακό εξοβελίζεται πέραν αυτού. Ο κύκλος ορίζει το ιερό κέντρο του, τον ιερόν του άξονα καθώς και τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Εμφανίζονται οι ιεροί αριθμοί: 1, 4, 3, 7, 12, 33 κλπ. Και μέσα από αυτή την «ιερή αριθμητική» ο άνθρωπος αρχίζει να μεταβαίνει από τον χώρο των αισθητών πραγματικοτήτων στο βασίλειο των Νοητών` που είναι αιώνια, άφθαρτα και διαμορφώνουν τον κόσμο-κόσμημα που τον χαρακτηρίζει η τάξη, η συμμετρία, το κάλλος και απωθούν τα αντίθετά τους: την αταξία, το χάος, την διάλυση του θανάτου. Έτσι αργά και ανεπαίσθητα ο άνθρωπος που «του ειδέναι ορέγεται φύσει», κάνει τα πρώτα του βήματα στον κόσμο της φιλοσοφίας. Η παραπάνω ανάλυση που ανήκει στον Χρήστο Γιανναρά, δείχνει ότι το αγλάϊσμα του πνεύματος, η Φιλοσοφία, εμφανίστηκε με τους οικισμούς και χάρις σε αυτούς.
Πράγματι η πόλις θα πρέπει να αποτελεί ένα Γιουνγκικό αρχέτυπο που επηρεάζει το πνεύμα και την ψυχολογία των ανθρώπων, μέχρι και το συλλογικό Ασυνείδητο κατά πολλούς τρόπους. Π.χ. η Ουτοπία, αυτή η ιδέα που εγγίζει τους πάντες, από τον Φιλόσοφο μέχρι τον LITTLE MAN ( ιδιαίτερα τον μέσο αυτόν Ανθρωπάκο, όπως ισχυρίζεται ο φιλόσοφος της Ελπίδας Ερνστ Μπλοχ ( βλ. βιβλιογραφικές αναφορές), δεν αποτελεί παρά το αντίγραφο μιας Πόλεως, η εικόνα της οποίας έχει προβληθεί στο τέλος της ιστορίας, έξω από τον τόπο και τον χρόνο, ένα παγωμένο πλάνο της κοινωνίας όπου τα προβλήματα του Παρόντος θα έχουν λυθεί ευφυώς, σύμφωνα με το πνεύμα του εκπονούντος την ουτοπία αυτή.
Η μεγαλύτερη ίσως λαχτάρα του ανθρώπου είναι μια πόλις ιδανική όπως η Πολιτεία του Πλάτωνα, η Πολιτεία του Ήλιου του Καμπανέλλη, η Νέα Ατλαντίς του Φράνσις Μπαίηκον, το ομώνυμο έργο του Τόμας Μουρ που εισήγαγε πρώτος τον όρο, το Erewhon του Σάμιουελ Μπάτλερ, τα Νέα από το Πουθενά του Γουίλιαμ Μόρρις, μέχρι τον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο του Χαξλεϋ, το Εμείς του Ζαμυάτιν και φυσικά το «1984» του Όργουελ. Για να μην αναφέρουμε τα πάμπολλα ανάλογα έργα από τα οποία βρίθει η Επιστημονικά Φαντασία. Και μιας μιλάμε για Ε.Φ. ας θυμηθούμε όλες τις τεχνικές κοινωνίες που μας παρέδωσε ένας από τους πατέρες της ο H.G.Wellis, ο οποίος φαντάστηκε τέτοιες κοινωνίες, όχι μόνο ανθρώπινες αλλά και κοινωνίες εξωγήινων, κοινωνικών εντόμων κλπ.
Κοινωνικά Έντομα…..Κι όμως αυτή η πόλη, η πόλη μου, έτσι όπως διαφαινόταν κάτω από το νέφος , ένα πανηγύρι του λευκού και της ορθής γωνίας, μου θύμιζε Κέλυφος, μια κυψελωτή δόμηση ή μια μυρμηγκοφωλιά, όπου μυρμηγκιές ανθρώπων ( χαρακτηριστική φράση ) μπαινόβγαιναν στα κτήρια απασχολημένοι με «έργα οργανικής αλληλεγγύης», για να θυμηθούμε τον Εμίλ Ντυρκάιμ πατέρα της κοινωνιολογίας. Έργα καταμερισμένα που υπηρετούν αυτήν την ολιστική οντότητα που είναι απλά.. η Κοινωνία.
Ναι! Αυτό το Άστυ ήταν το τεχνητό κέλυφος που στέγαζε, προστάτευε και εξυπηρετούσε το πιο άοπλο και γυμνό από τα Είδη. Πιθανώς ο Μαρξ να συμφωνούσε με αυτό μια που τόνιζε συνέχεια ότι εμείς οι άνθρωποι διανύουμε ακόμα την Προϊστορία μας. Η Ιστορία, κατ αυτόν, θα αρχίσει με την έλευση της Αταξικής Κοινωνίας, καθώς το Βασίλειο της Αναγκαιότητας, η κυριαρχία της παντοδύναμης Φυσικής Επιλογής θα δώσει τη θέση του στο Βασίλειο της Ελευθερίας` εκεί αυτή η φενάκη του αντανακλά την Οικονομική βάση της κοινωνίας, διαστρεβλώνοντας και κρύβοντας το απεχθές θέαμα της καταπίεσης και εκμετάλλευσης, αυτή η Ιδεολογία θα παραδώσει στην συνειδητή και πραγματικά σύμφωνη με τον λόγο δράσης των ανθρώπων. Λέει για την Ταξική Συνείδηση:
Δεν είναι αυτό που σκέφτεται ένας προλετάριος,
Ούτε αυτό που σκέφτεται ολόκληρο το Προλεταριάτο,
Είναι αυτό που το Προλεταριάτο γίνεται
μέσα από τη δράση του.
Τα έντομα λοιπόν μου θύμιζε το θέαμα κάτω παρά τις κοινωνίες των Πρωτευόντων. Πιθανόν η Πόλη εκτός από αρχέτυπο να έχει γενετικό ίχνος στο Είδος μας, παρά το ότι οι πρώτες πόλεις εμφανίστηκαν σχετικά πρόσφατα στην Ιστορία. Στο μυαλό μου ήρθε το βιβλίο «Νευρομάντης» του Γουίλιαμ Γκίμπσον, εισηγητή του κυβερνο-πάνκ στην Ε.Φ., όπου το σύνολο των διαπλεκόμενων λογισμικών εν λειτουργία μαζί με τις διάνοιες των χρηστών, μέσω των δικτύων των computers, συνιστούν μια μεγάλη MATRIX (μήτρα). Σκέφτηκα λοιπόν πως οι διαπλεκόμενες διάνοιες των ανθρώπων με computers ή όχι, ίσως αποτελούν μαζί με τα έργα τους και ό,τι άλλο τους χαρακτηρίζει, έναν Υπέρ-οργανισμό με δική του δυναμική και νόμους. Κι αμέσως μου ήρθε στο μυαλό ό,τι γράφει στο περίφημο βιβλίο του ο πατήρ Τεγιάρ ντε Σαρντέν (βλ. βιβλιογραφία). Ο Ιησουίτης διάσημος Ανθρωπολόγος απαριθμώντας τα στρώματα της γης αναφέρει μετά τη Λιθόσφαιρα, την Βιόσφαιρα (χλωρίδα και πανίδα) και τέλος την Νοόσφαιρα, δηλαδή το σύνολο των πνευμάτων και έργων του Ανθρώπου που κινούνται προς το τελικό «Σημείο Ωμέγα», που κατ΄ αυτόν είναι ο Χριστός.
Για να επιστρέψουμε στους Μαρξιστές, αυτή η θάλασσα από μπετόν (αν και κάποιος θα μπορούσε να την παρομοιάσει με άνυδρη έρημο), μου θύμισε αυτό το παγιωμένο και παγωμένο σύστημα, το οποίο δεν έχει πια νησίδες ελευθερίας και αντίστασης ,κανένα χώρο όπου θα μπορούσε να κινηθεί κανείς προς τα εμπρός, μια αδυναμία πλέον εξέλιξης, μιας ανάσας. Ο Μαρκούζε το περιγράφει ιδιοφυώς στον ΜΟΝΟΔΙΑΣΤΑΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟ.
Μια φίλη αρχιτέκτων μου είπε κάποτε: «για μένα Πολιτική είναι «η ρωγμή». Αυτό το σκληρό συμπαγές υλικό που έχει εισχωρήσει παντού, μοιάζει με τις σύγχρονες κοινωνίες όπως ,ας πούμε, την Γερμανία του Χάινριχ Μπέλλ.
Είχε αρχίσει πια να βραδιάζει. Τα πρώτα φώτα ενστιγμάτιζαν τον νυχτερινό καμβά της πόλης. «Αυτά τα νυχτερινά φώτα με καταθλίβουν», είπε ο Σάκης. Πήραμε τον οδοντωτό κι έτσι βρεθήκαμε αίφνης από το ύψος της θέασής μας στην «κοιλιά του κήτους». Είχαμε πρόβλημα να εγκλιματιστούμε στα πρώτα λεπτά ανάμεσα στα κτίρια και τ’ αυτοκίνητα και περπατούσαμε αργά, λίγο σαν υπνωτισμένοι. Ο Σάκης προχωρούσε κρατώντας προτεταμένο το κασετόφωνο, που έπαιζε ακόμα.
Αποχαιρετιστήκαμε και πήρα το δρόμο για την πολυκατοικία μου, στην αντιαισθητική παγίδα όπου βρέθηκα να ζω. « Όπου κι αν πας η Πόλη θα σ’ ακολουθεί».
Θανάσης Σ. Μαντζάρας
Βιβλιογραφικές Αναφορές
- Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία. Εκδ. Βιβλιοθήκη του Παπύρου.
- Γιανναράς, Χ.: Σχεδίασμα Εισαγωγής στη Φιλοσοφία. Εκδ. Δόμος.
- Γκίμπσον, Γ.: Νευρομάντεις. Eκδ. Ακουάριους
- Γκλοτς, Γ.: Η Ελληνική Πόλη.
- Γουέλς, Χ, Τζ: Οι Πρώτοι Άνθρωποι στη Σελήνη. Εκδ. Άγκυρα
- >> >> : Η Αυτοκρατορία των Μυρμηγκιών.
- Δαρβίνος, Κ.: Η Καταγωγή των Ειδών. Εκδ. Γκοβόστη.
- Καβάφης, Κ.: Η Πόλη. Ανθολογία Η .Ν. Αποστολίδη
- Μαρκούζε, Χ.: Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος. Εκδ. Παπαζήση.
- Μαρξ, Κ.: Grundrisse.
- >> >>: Η Γερμανική Ιδεολογία. Εκδ. Gutenberg.
- >> >>: Το Κουμουνιστικό Μανιφέστο.
- Μάμφορτ, Λ.: Η Πόλη, η Ουτοπία και η Μηχανή. Εκδ. Ύψιλον/ Βιβλία.
- Μπλοχ, Ε.: Das Prinzip Hoffnung ( Η Αρχή της Ελπίδας). Εκδ. Surkamf
- Μπούκτσιν, Μ.: Τα Όρια της Πόλης. Εκδ. Ελεύθερος Τύπος.
- Ντυρκαίμ, Ε.: Κοινωνικός Καταμερισμός της Εργασίας.
- >> >> :Οι Ποικιλίες της Θρησκευτικής Εμπειρίας.
- >> >> :Οι Κανόνες της Κοινωνιολογικής Μεθόδου. Εκδ.
- Gutenberg.
- Ράσσελ, Μπ.: Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας 1ος Τόμος. Εκδ. Αρσενίδη
- Σαρντέν, Τ.: Το Ανθρώπινο Φαινόμενο. Εκδ. Αναγνωστίδη.
- Σμιθ, Τ.Μ.: Η Θεωρία της Εξέλιξης. Εκδ. Gutenberg.
- Σταματάκου, Ι.: Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης. Εκδ. Φοίνιξ
- ΕΠΕ